یکی از شاخص های اقتصاد کلان که در کشور ما به اعتقاد کارشناسان از آن غفلت شده است موضوع بهره وری است. چگونگی پیاده سازی و عملیاتی کردن این شاخص در اقتصاد ایران همواره با چالش‌های جدی همراه بوده است و به ویژه در سازمان‌های دولتی کمتر می توان نمونه موفقی را پیدا و به آن اشاره کرد.
فارغ از نتایج مثبتی که اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها در گمرک برای سرپا کردن تجارت خارجی ایران و ساماندهی امور گمرکی به ارمغان آورد، فرآیندها و ساز و کارهایی در این سازمان متحول شد که شاید در اهداف اولیه و روی کاغذ در این حد و اندازه پیش بینی نشده بود.
تسهیل تجارت، مستندسازی الکترونیکی، تحول صادرات و عملیات ترخیص، ایجاد ارتباطات الکترونیکی میان سازمان های متولی و نظارتی و افزایش شفافیت اگرچه در نگاه اول خود را نشان داد اما در مراحل بعدی اثرهای مثبت دیگری نیز خودنمایی کرد که می توان آن ها را مجموعه ای از عوامل افزایش بهره وری و کمک به صرفه جویی در سازمان بر شمرد که شاید درنوع خودش در دیگر سازمان ها نمونه دیگری نداشته باشد.
* استفاده بهینه از زمان و اثراتش بر هزینه‌ها
آن‌چه در میان این اثرات بیشتر از همه خود را نشان می دهد و مهم ترین عامل در تجارت به شمار می آید، استفاده از زمان است. بی‌جهت نیست که در بسیاری مواقع به «سرعت و کارآیی» به عنوان معیارهای ارزیابی رویه های تجارت خارجی یک کشور یا حتی اقتصاد کلان آن کشور نگاه می شود.
براساس تعریف بانک جهانی، یک روز معطل شدن کالا یک درصد از ارزش کالا را کمتر می کند. اکنون زمان ترخیص کالا در کشور از ۲۶ روز به سه روز کاهش پیدا کرده و تاثیر قابل توجهی بر هزینه ها گذاشته است.
به گفته رییس کل گمرک کشور، اگر آمار واردات کشور ۵۰ میلیارد دلار باشد، از آنجا که ۲۳ درصد از هزینه های واردکننده کاهش پیدا کرده، این امر توانسته است بیش از ۱۰ میلیارد دلار یعنی حدود ۴۰۰ هزار میلیارد ریال کاهش هزینه به دنبال داشته باشد؛ موضوعی که عامل آن را فقط باید صرفه جویی در زمان دانست.
همچنین با راه اندازی سامانه جامع امور گمرکی و پنجره واحد تجارت فرامرزی صادرات از هفت روز به یک روز کاهش پیدا کرد. ارزش این فرایند پیش رونده برای بازرگانانی قابل درک است که می دانند زمان چقدر برای آنها گران تمام می شود.
این تغییر نیز سهم قابل توجهی در درآمدهای دولت داشته است.
بر پایه گزارش های گمرک جمهوری اسلامی ایران، اجرای سامانه جامع در بخش های مختلف توانست کاهش هزینه را به دنبال داشته باشد. به طور مثال پارسال در بخش های ثبت دفتری، بررسی احراز هویت و اسناد، جابجایی اظهارنامه ها و پرونده های گمرکی، کاغذ و چاپ، بررسی ورود اطلاعات و بدهی و ارزش کالا، ۱۰ میلیون و ۵۵۲ هزار و ۸۰۰ دلار هزینه فعالیت های گمرکی کاهش یافت.
* تجارت بدون کاغذ
تجارت الکترونیک در ساده ترین عبارت، مبادله تجاری بدون استفاده از کاغذ تعریف می شود؛ موضوعی که امروزنه تنها دغدغه جوامع در حال توسعه که تمامی بشر است. هدف های حفاظتی از محیط زیست استفاده از کاغذ را محدود کرده و الکترونیکی شدن سازمان ها درهمین جهت می تواند استفاده از این کالا را به صفر برساند.
پیش از اجرای سامانه جامع در گمرک، هر بازرگان تقریبا ۳۰ برگه کاغذ را که شامل فرم های متعددی بود، پر می کرد و باید چندین کپی از آنها می گرفت. بدین ترتیب واردات و صادرات سالیانه در گرو مصرف انبوهی از کاغذ بود.
بر اساس آماری که گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۴ منتشر کرد مکاتبات الکترونیک در گمرک باعث صرفه جویی ارزی یک میلیون و ۵۵ هزار و ۲۸۰ دلار در واردات کاغذ و مصرف آن شد. رویه های قدیمی ترخیص کالا و انبوه کاغذ بازی ازمهم ترین موانع در تجارت کشور بود و تجار ناچار بودند، قبل از ترخیص محموله اطلاعات تقریبا مشابهی را در فرم های مستند مختلف برای اداره های متعدد ارسال کنند.
* کاهش رفت‌وآمدها
ارائه اظهارنامه‌های صادراتی، وارداتی و ترانزیتی برای انجام مراحل گمرکی به ارائه ی فرم های متعدد نیاز داشت و انجام این مراحل بدون ارائه فرم های کاغذی توسط شخص اظهار کننده یا نماینده او درمکان و زمان تعیین شده، توسط گمرک امکان‌پذیر نبود.
این مراجعات به ناچار در ساعت اوج ترافیک انجام می شد و هزینه های اقتصادی متعددی بر جامعه تحمیل می کرد اما سیستم الکترونیک و جامع گمرک این امکان را برای ارباب رجوع ایجاد کرده است که در هر زمانی و از هر مکانی بدون نیاز حضوری امور گمرکی خود را انجام دهد؛ فرایندی که صف های طویل و رفت و آمدهای اجباری به گمرک را از امور تجاری حذف کرده است.
این تحول نه فقط در زمان صرفه جویی کرده که سفرها و رفت و آمدهای شهری و بین شهری و آلودگی زیست محیطی را به طور چشمگیری کاهش داده است.
یک پژوهش در فنلاند نشان می دهد روش پرداخت ها و خریدهای الکترونیکی توانست میزان انتشار گازهای گلخانه ای را ۳۰ تا ۹۰ درصد کاهش دهد. این پژوهش می گوید با الکترونیکی شدن مکاتبات اداری در فنلاند ۹۸ درصد مونوکسید کربن، ۹۵ درصد هیدروکربن و ۷۵ درصد دی اکسید نیتروژن در هوا کاهش یافت.
اکنون الکترونیکی شدن، رفت‌وآمدهای متعدد به گمرک، سازمان های مرتبط، همچنین پیگیری امور گمرکی، سفرهای مربوط به ترخیص کالا و … از امور تجاری بازرگانان حذف و سالن های انبوه از مراجعان به سالن هایی کم تردد و خالی از ارباب رجوع تبدیل شده‌اند.
* بهره‌وری منابع انسانی
با کاهش مراجعات حضوری به گمرک کارکنان این سازمان زمان بیشتری را برای بررسی اظهارنامه های گمرکی در اختیار دارند. اگر در گذشته زمان زیادی برای این کار صرف می شد و مراجعان ناچار بودند چندین بار به گمرک مراجعه و زمان زیادی برای یک فرآیند تلف کنند الکترونیکی شدن شفافیت و سرعت امور گمرکی را بالا برده و بهره وری کارمندان را نیز افزایش داده است.
اکنون برخورد و مشکلات حضوری که ممکن بود به خستگی و کلافگی ۲ طرف منجر شود حذف شده است و رسیدگی به اظهارنامه ها و دیگر امور گمرکی با صرف زمان لازم و آرامش انجام می شود. این سازمان در سال ۱۳۹۵ در ششمین دوره جایزه ملی بهره وری از بین ۸۳ سازمان دولتی به عنوان سازمان برتر بهره ور شناخته شد و لوح تقدیر و تندیس طلایی سازمان بهره وری را از آن خود کرد.
* درآمدهای گمرکی
ارمغان دیگری که سامانه جامع برای گمرک ایران داشت که شاید تا به امروز محقق نشده بود، افزایش درآمدهای گمرکی است. با وجود اینکه معافیت ها و تخفیفات گمرکی بیشتر شده است و انتظار می رود درآمدها کاهش یابد اما تمرکز تجارت و افزایش ریسک قاچاق، تجارت را به سمت و سوی مبادی رسمی سوق داده و به افزایش درآمدهای گمرکی نیز انجامیده است.
گزارش های این سازمان نشان می دهد الکترونیکی شدن گمرک در سال ۱۳۹۳ توانست افزایش ۷۸ درصدی درآمدهای سازمان را نسبت به سال ۱۳۹۲ به دنبال داشته باشد. این رقم در سال ۱۳۹۵ رشدی ۶۰ درصدی را نسبت به سال ۱۳۹۴ تجربه کرد.